“Müesses Nizam”, Türkçede “kurulu düzen”, “yerleşik yapı”, “devletin sürekliliğini sağlayan sistem” anlamında kullanılan bir kavramdır. Arapça kökenli: “Müesses”: Kurulmuş, tesis edilmiş. “Nizam”: Düzen, sistemdir.
Kavramsal Tanım
Müesses Nizam, bir ülkede; Devletin idari yapısını, Anayasal kurumları, Bürokratik düzeni, Ordu, yargı, güvenlik teşkilatları gibi devletin taşıyıcı sütunlarını ve bunlarla iç içe geçmiş siyasi, ekonomik ve ideolojik statükoyu ifade eder.
Siyasi Anlamda Kullanımı
Genellikle mevcut sistemin değişmesini istemeyen güçler bloğunu tanımlamak için kullanılır. Reformist ya da devrimci hareketlere karşı direnen güçleri kapsar. Devlet içindeki derin yapı, geleneksel bürokrasi, askeri elitler, büyük sermaye ve statüko savunucusu siyasi yapılar bu nizamın parçalarıdır.
Örnek Kullanım
“Müesses nizam, sistem dışından gelen liderlerin önünü kesmekte ustadır.” “Devleti yöneten müesses nizam, kriz anlarında devreye girerek düzeni korumayı amaçlar.” Şeklinde kamu ve siyaset kurumunda müesses nizama çokça atıf yapılır.
İngilizce karşılığı: “The Establishment” ve “Deep State”, Fransızca’da: “État profond” (derin devlet) veya “système établi” olarak ifade edilir. “Müesses Nizam” kavramı, terim olarak Türkçe ‘ye özgüdür, ancak içerdiği anlam yani “kurulu düzen”, “yerleşik güç yapısı”, “devletin içindeki hâkim elit sistem” düşüncesi dünya siyaset tarihinde çok daha eski ve evrensel bir anlayışa dayanır.
Dünyada Kavramsal Olarak İlk Ortaya Çıkışı
Batı’da: “The Establishment” (İngiltere, 1950’ler)
“Müesses Nizam”ın Batı’daki en yakın karşılığı “The Establishment” terimidir. İlk kez 1955’te İngiliz gazeteci Henry Fairlie tarafından, The Spectator dergisindeki bir yazıda kullanılmıştır. Fairlie, bu kavramı İngiltere’de hükümeti, basını, orduyu, kiliseyi ve akademiyi kontrol eden ayrıcalıklı elit tabaka için kullanmıştır.
“Establishment is not just the centres of power, but the people who know one another, do one another favours, and protect one another’s interests.”
‘’Establishment sadece iktidar merkezlerinden ibaret değil; birbirini tanıyan, kollayan, çıkarlarını koruyan insanlardan oluşur’’ demiştir.
Henry Fairlie, 1955
Fransa’da: “État Profond” (Derin Devlet)
Fransa’da benzer anlamda “État Profond” (Derin Devlet) terimi 1960’lardan itibaren, özellikle Cezayir Savaşı ve asker-sivil ilişkileri bağlamında konuşulmaya başlandı. Bu terim, resmî yapıların arkasında, görünmeyen ama etkili bir yönetici zümre olduğunu ima eder.
Osmanlı-Türk Siyasal Geleneğinde
Osmanlı’da doğrudan “müesses nizam” kavramı kullanılmasa da benzer anlayışlar “devlet-i ebed müddet” (devletin sonsuz devamı), “nizam-ı âlem” (düzenin korunması) gibi söylemlerle ifade edilmiştir. Cumhuriyet döneminde ise bu kavram, özellikle 1960’lar sonrası bürokratik elitin, ordu ve yargı vesayetinin ifade edilmesinde kullanılmaya başlamıştır.
Sonuç: Müesses Nizam, devletin varlığını, düzenini ve sürekliliğini sağlayan kurumsallaşmış yapısal sistemdir. Ancak bu yapı, sadece koruyucu bir omurga değil, aynı zamanda değişime karşı direnen, kendini koruyan ve yeniden üreten elit bir güç odağı da olabilir. Bu yönüyle müesses nizam hem istikrar sağlayanhem de yenilik arayışlarını engelleyebilen bir siyasal zemindir.
Müesses nizam kavramı dil olarak Türkçeye özgü bir ifade gibi görünse de fikrî kökeni İngiltere’deki “The Establishment” anlayışıyla örtüşür. Batı siyasetinde özellikle 1950’lerden itibaren sistemin içindeki seçkin güç yapıları için kullanılmaya başlanmıştır. Devletin içindeki sürekli güç odaklarını, bürokratik statükoyu ve ideolojik direnç merkezlerini tanımlar.
Günümüzde müesses nizam;
- Batı demokrasilerinde “establishment” ya da “deep state” olarak,
- Otokratik rejimlerde ise “görünmeyen merkez”, “devlet aklı” ya da “vesayet yapısı” olarak karşımıza çıkar.
Siyaset sosyolojisi açısından bu kavram;
- Kimi zaman sistemin taşıyıcısı ve koruyucusu,
- Kimi zaman da değişim karşıtı, baskıcı ve dışlayıcı bir güç olarak tartışılır.
Bugün Türkiye dahil birçok ülkede, müesses nizamın görünümü şekil değiştirmiş, fakat özü değişmemiştir. El değiştiren ama yerinden kımıldamayan bu yapı, siyasal düzenin nasıl işlerlik kazandığını anlamak için hâlâ en kritik kavramlardan biridir. Siyaset kurumlarında müesses nizamı temsil eden güç odakları veyahut gurupları seçkin elitler ya da bölgesinde değerlere sahip örtü altındaki kişilerdir. Bireyin ya da siyasi, toplumsal organizmanın süreci okuyabilmesi için bu yapı ya da yapıları iyi tanıması gerekmektedir. Düzenin korumak ve kollamak, tüm düzensizliklerden daha iyidir. Evdeki baba aile kurumunu koruyup korumak için de bir nevi müesses nizamın temsilcisi gibi vazife yapmaktadır.
Kalın sağlıcakla…
Kitap: Francis Fukuyama’nın ‘’Siyasi düzenlerin kökenleri’’ adlı eserinin okumanızı tavsiye ederim.
